Spotkanie
w czwartek 15 grudnia 2016 r. o godz. 18.00

Wstęp wolny

Spotkanie z historykiem sztuki

dr Elżbietą Matyaszewską

BOŻE NARODZENIE w sztukach plastycznych

Kiedy za oknem zaczyna prószyć śnieg (przynajmniej od czasu do czasu), a dni robią się coraz chłodniejsze, nieodmiennie zaczynamy swe myśli kierować ku najważniejszym „zimowym świętom”, czyli Bożemu Narodzeniu. Tę przedświąteczną aurę, a czasem też i gorączkę, wzmacniają wszechobecne dekoracje z gwiazdami, światełkami, choinką oraz bożonarodzeniową szopką. Jednakże, nawet jeśli aktywnie uczestniczymy we wszystkich uroczystościach towarzyszących Bożemu Narodzeniu, nie zawsze pamiętamy jakie były początki owej świątecznej oprawy i skąd wzięły się takie, a nie inne przedstawienia plastyczne, będące od tylu wieków stałym jego elementem.

 
Najbardziej charakterystyczne dla najwcześniejszych, plastycznych wyobrażeń Bożego Narodzenia było łączenie ze sobą wątków antycznych, apokryficznych i biblijnych – artyści tworzący w okresie wczesnochrześcijańskim, z braku wystarczających opisów tego wydarzenia w Nowym Testamencie, musieli sięgać do tradycji antycznej, a także tekstów apokryficznych. Pierwsze przedstawienia związane z narodzeniem Jezusa Chrystusa pojawiły się w sztuce chrześcijańskiego Zachodu już w IV wieku, głównie jako dekoracja sarkofagów lub malowidła zdobiące wnętrza rzymskich katakumb. Naturalnie najważniejszymi bohaterami wyobrażeń Bożego Narodzenia była Maryja oraz nowo narodzone Dziecię Jezus, którym z czasem zaczęły towarzyszyć inne osoby. Najwcześniejsze przedstawienie samej Maryi z Dzieciątkiem znajduje się w rzymskiej katakumbie Pryscylli i jest datowane na III wiek.
Jednym z motywów przewodnich pierwszych wyobrażeń było także przybycie do żłóbka mędrców ze Wschodu, którzy, tuż po pasterzach, chcieli oddać hołd nowo narodzonemu w Betlejem królowi. Nie byli to jednak Trzej Królowie we współczesnym rozumieniu, ale magowie w wydaniu niemal pogańskim, jako nawiązanie do obowiązującego w antyku hołdu składanego cesarzowi przez barbarzyńców. W takim wydaniu magowie– jak barbarzyńcy – zawsze nosili czapki frygijskie, spodnie i kaftany. I takie właśnie przedstawienie odnajdujemy na ściankach tzw. Sarkofagu Adelfii z Syrakuz z 1. poł. IV wieku – do siedzącej na tronie Maryi, trzymającej na kolanach Dzieciątko Jezus, podchodzą Mędrcy ze Wschodu w czapkach frygijskich i wkładają dary w jego wyciągnięte dłonie. Innym ważnym elementem bożonarodzeniowych scen była adoracja pasterzy, przybyłych do żłóbka ze zwierzętami. Zwłaszcza obecność woła i osła nie była tam przypadkowa, gdyż w najwcześniejszej tradycji kościelnej były one interpretowane jako symbole żydów oraz pogan – „wół związany był z prawem, a osioł z jego ciężarem, leżący między nimi Jezus uwalniał od niesionego ciężaru”, jak czytamy w Encyklopedii Katolickiej.
W wielu kompozycjach bożonarodzeniowych pochodzących z pierwszych wieków chrześcijaństwa pojawiają się także inne sceny, których na próżno szukać w księgach Nowego Testamentu. Wśród nich przedstawienie ze sceną tzw. próby gorzkiej wody, jakiej zostali poddani przez kapłanów świątynnych Maryja i Józef, obrazy z niedowierzającą położną Salome, której usycha ręka, następnie cudownie uzdrowiona przez Dzieciątko, a także pełne ludzkiej radości i zabawnego rozgardiaszu wyobrażenia kąpieli nowo narodzonego Jezusa. W kolejnych wiekach artyści ubogacali, bądź uszczuplali zastane schematy przedstawieniowe, dostosowując się do wymogów epoki i oczekiwań wiernych Kościoła katolickiego.

***

Elżbieta Matyaszewska, historyk sztuki, doktor nauk humanistycznych. W latach 1985-1990 członkini ogólnopolskiego zespołu badawczego przy Instytucie Sztuki PAN w Warszawie, prowadzącego badania nad polskim życiem artystycznym drugiej połowy XIX wieku, w ramach programu węzłowego Polska kultura narodowa, jej percepcje i tendencje. W 1991-1993 sekretarz naukowy zespołu przy Instytucie Sztuki PAN, przygotowującego katalog dzieł malarskich Jana Matejki w związku z rocznicami 150-lecia urodzin i 100-lecia śmierci artysty – dwutomowa publikacja, do której napisała też kilkadziesiąt haseł katalogowych, została wydana w 1993 roku pod tytułem Matejko. Obrazy olejne. Katalog. W latach 1992-2001 współpracowała z redakcjami lubelskich i warszawskich periodyków (m.in. „Przegląd Akademicki”, „Dziennik Wschodni”, „Akcent”, „Wnętrze Twojego Domu”, „Dobre Wnętrze”, „Zabytki-Heritage”), publikując relacje z wystaw sztuki dawnej i współczesnej, a także cykliczne teksty z zakresu historii ubioru, mody i rzemiosła artystycznego.

Elżbieta Matyaszewska od lat utrzymuje aktywny kontakt z Instytutem Historii Sztuki KUL, uczestnicząc w organizowanych sesjach naukowych oraz działalności kulturalno-naukowej na rzecz miasta Lublin. W roku 2008 koordynowała prace mające na celu zorganizowanie przy Instytucie Historii Sztuki KUL zajęć z historii sztuki dla członków Uniwersytetu Trzeciego Wieku, z którym współpracuje jako wykładowca. Wykłada również dla członków UTW w Tomaszowie Lubelskim i Świdniku. Od roku 2011 prowadzi współpracę z Filharmonią Lubelską w ramach Akademii Muzyki i Plastyki (oferta skierowana do szkół ponadpodstawowych Lublina i regionu), przygotowując prezentacje z zakresu sztuk plastycznych, wpisujące się w określone tematy muzyczne. Ponadto, w ramach działalności dydaktycznej, prowadziła zajęcia obejmujące najważniejsze zjawiska z dziejów sztuki nowoczesnej i najnowszej, zarówno polskiej, jak i powszechnej w Wyższej Szkole Humanistyczno-Przyrodniczej w Sandomierzu, wykłady o sztukach pięknych dla członków Uniwersytetu Otwartego KUL, a także zajęcia specjalizacyjne na Studiach Podyplomowych przy Instytucie Historii Sztuki KUL. W ostatnich latach pracowała w Instytucie Leksykografii KUL na stanowisku adiunkta, prowadząc dział sztuki religijnej i redagując hasła z tego zakresu tematycznego do Encyklopedii Katolickiej. Należy do Stowarzyszenia Historyków Sztuki.
Elżbieta Matyaszewska jest autorką książki „Wierzę w cuda nie od dziś”. Religia w życiu i twórczości Jana Matejki (Lublin 2007) oraz kilkudziesięciu publikacji naukowych i popularnonaukowych w zakresie ikonografii chrześcijańskiej i malarstwa polskiego, a także wielu haseł z dziedziny historii sztuki zamieszczonych w Encyklopedii Katolickiej.